امتياز و شاخص برجسته استاد حكيمي؛ نقطه جدايي او از شهيد مطهري

البته در روزهاي اخير صحبت هاي زيادي درباره شخصيت او مطرح شده است و اين بحث ها در روزهاي آينده ادامه خواهد داشت كه بسيار ارزشمند است. اما آنچه مي گويم مي تواند به طرق مختلف باشد. پروفسور حكيمي در سه زمينه از نظر دوره هاي سمينار و معرفي معارف اسلامي بسيار كار كرده بود و متخصص بود. يكي در زمينه فقه و اصول بود كه حدود 10 سال در دوره هاي خارجي استادان بزرگي مانند آيت الله ميلان شركت كرده بود و در اين زمينه ها متخصص شده بود. حوزه دوم حوزه الهيات بود كه در بحث هاي الهياتي نيز تبحر داشت. حوزه سوم حديث بود. وي در سه زمينه دانشمند و انديشمند بود و مباحث كتبي نيز داشت.

امتياز استاد حكيمي چيست؟
اما وي در هيچ يك از اين سه محور شخصيتي تأثيرگذار در زمينه هاي علمي نبوده و نيست. نه شخصيت حقوقي او به سبك فقهاست و نه شخصيت كلامي و حديثي او. استاد حكيمي در اين جنبه ها ممتاز نيست و البته نه اينكه در اين جنبه ها كار نكرده يا آثار ارزشمندي از خود به جاي گذاشته است. در همان درس مدرسه تقسيم ، كه اثري به همين نام نوشته اند ، و اين اصطلاح نيز يكي از اختراعات آنها است ، آنها يك منبع قوي براي فرقه تقسيم هستند ، كه مي توان با شواهد مختلف كه مي توان از آنها جمع آوري كرد ادعا كرد. كتابها و سنتها يا نظرات انديشمندان اسلامي اما از اين نظر ، اين اختراع استاد حكيم نيست ، بلكه سخنان و افكار اساتيد آنها است كه اثري ارزشمند است.

اما مزيت منحصر به فرد اين استاد چيست؟ تصور من اين است كه ما نبايد استاد حكيم را از نسل فقها ، محدثان و متكلمان در نظر بگيريم و نبايد ريشه هاي فكري وي را با اين جريانات گرچه با اين كه در اين علوم تبحر دارند ، مرتبط كنيم. او كودكي با ماهيت متفاوت است و ذهنش به زمين ديگري رسيده است ، و به طور اتفاقي ، مزيت بزرگ حكيم به اين جنبه مربوط مي شود ، و آن اين است كه ما بايد اصل و نسب او را در مسير اصلاح طلبان ديني جستجو كنيم. افرادي مانند سيد جمال الدين اسدآبادي كه دغدغه اصلاح انديشه ديني را داشتند ، وضعيت جامعه اسلامي را مشاهده كردند و به دنبال اصلاح زندگي مسلمانان بودند. استاد حكيمي دغدغه اصلي اين موضوع بود و من آن را در اين زمينه عالي مي دانم.

دو اعتراض كه حكيم در بين مسلمانان ديد
ما در اين دوره تعداد كمي از علما و انديشمندان اسلامي نداريم ، اما انديشه ورزان كمتري با دغدغه هاي استاد حكيمي داريم. بنابراين ، اين امتياز بايد در نظر گرفته شود. هك بدون دو اعتراض در بين مسلمانان ؛ نخست ، او معتقد بود كه مسلمانان از تفكر ناب اسلامي فاصله گرفته اند. انديشه اسلامي يا معناي مسلمانان آميزه اي از اسلام و غيراسلام است و عناصر انديشه غير اسلامي در ميان مسلمانان به عنوان اسلام شناخته مي شوند و بايد به اسلام واقعي تبديل شوند. كتابي كه او در دهه هاي آخر عمر خود گذراند ، الحيات ، با اين فكر نوشته شد كه بايد به كتاب و سنت بازگرديم و ببينيم كتاب و سنت درباره انسان و زندگي انسان چه مي گويد.

اما حكيم فقط متفكري نبود كه در كتابها سرگردان شده و به مفاهيم ذهني مي پردازد. حكيم همچنين يك متفكر اجتماعي بود و شما وضعيت جامعه را مي بينيد و او معتقد بود كه جامعه ما ظاهراً اسلامي است اما ما عملاً با ويژگي هاي اسلامي فاصله داريم. بنابراين ، او همچنين اين مسئله را مطرح كرد كه مشكل زندگي مسلمانان ما كجاست. اين دوره كار علمي و اجتماعي استاد حكيم بود. آثار او را نيز بايد در اين زمينه فهميد. به عنوان مثال ، يكي از موضوعاتي كه وي به آن علاقه داشت و در آثار مختلف مطرح كرد ، موضوع روحانيت بود. بسياري درباره روحانيت نوشته اند ، اما ديدگاه آنها معمولاً اين است كه روحانيت نهادي است كه بايد در برابر دشمنان خود از آن دفاع كرد ، اما ديدگاه عاقلانه متفاوت بود. او براي اين نهاد استدلال كرد ، اما ديدگاه او اصلاحي بود و اشكالات و كاستي ها را ديد و درباره اصلاح اين كاستي ها اظهار نظر كرد.

نگاه اصلاح طلبانه به روحانيت
در آغاز پيروزي انقلاب بود كه در سميناري به نام “هويت صنف روحانيت” سخنراني شد و بعداً اين بحث را در قالب يك كتاب ارائه كرد. اگر مي بينيد كه او كتابي درباره شيخ آقابزرگ تهران يا كتابي درباره سيد جمال و ميرزا شيراز قبل از انقلاب مي نويسد ، به خاطر نگاه اصلاح طلبانه او به روحانيت است. حكيم نتيجه گرفت كه اعتراض اساسي زندگي مسلمانان ما اين است كه آن عنصر اساسي تفكر اسلامي از بين رفته است و عنصر اساسي مسئله عدالت و برابري است.

عدالت و برابري ، همانطور كه استاد حكيمي فكر مي كند ، هم در فقه ما و هم در جامعه ما از بين رفته است و دغدغه او عدالت بود و به اين نتيجه رسيد كه ما بايد به كتاب و سنت برگرديم و دين را بر اساس عدالت بفهميم ، و جامعه بر اساس عدالت حكومت كنند. محصول تلاشهاي آنها در سالهاي زندگي دانشگاهي ، كتاب الحيات است كه با همين انگيزه و هدف نوشته شده است. موضوع اصلي در اين كتاب ، مسئله عدالت است.

عدالتى كه استاد حكيمى از آن دفاع كرد ، عدالتى بود كه در متون دينى به كار مى رفت و زمان زيادى را صرف استخراج اين متون از منابع مختلف كرد. در قرون گذشته ، ما راوياني داشتيم كه متون مربوط به احكام فقهي را توليد مي كردند. مانند كليني در كافي كافي و راويان بعدي تا انتها ، كه نوبت به صاحب فقيد وسايل مي رسد ، كه در هر فصل تمام روايات مربوط به يك موضوع را جمع آوري كرده و در اختيار وكيل قرار مي دهد. با اين حال ، مرحوم حكيم اين امر را براي نشان دادن الگوي زندگي مسلمانان كافي نمي داند و به همين دليل است كه وي در پي ارائه الگويي از قرآن و سنت براي نتيجه گيري از نظر اسلام است.

وي در اين زمينه از آيات قرآن غافل نشد؛ يعني برخلاف ساير منابع كه فقط يك جنبه حديث دارند ، ابتدا آيات را نقل مي كند و سپس به روايات مي پردازد. او پخش ها را دنبال كرد و سپس شرح خوبي از اين پخش ها را در بخش هاي مختلف ارائه كرد. او صرفاً يك هدف علمي را دنبال نمي كرد و با همان انگيزه هاي قبلي اين كار را انجام مي داد ، اما اين بدان معنا نيست كه پروژه اي كه استاد حكيمي براي اصلاح درك دين و زندگي ديني دنبال كرد موفق بوده است. او اولين گام ها را برداشت و بايد بدانيم كه پس از آن هنوز قدمهايي باقي مانده است و كساني كه به آن ايده آل و هدف توجه مي كنند بايد قدم هاي بعدي را بردارند. كار او جمع آوري ، گردآوري و تدوين بود كه كار سنگين و سختي بود. او اين كار را با كمك دو برادرش انجام داد ، اما هنوز دو شكاف در اين كار وجود دارد و الحيات به دو س questionsال پاسخ نمي دهد و دو مرحله ديگر از اين كار روي زمين باقي مي ماند.

نقطه تفاوت سير انديشمندان مانند شهيد مطهري و حكيمي
اولين قدم اين است كه اين متون بايد مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گيرند كه معتبر هستند و كدام ها معتبر نيستند و بايد مشخص شود كه تفاوت هاي اين متون چگونه بايد برطرف شود و چگونه بايد اين كار را انجام داد. مطمئناً ، آنها برداشتهاي كلي در پايان فصل دارند ، اما نياز به تحقيق در مورد هر يك از اين متون وجود دارد. استاد حكيمي بيشتر يك ايده پرداز بود تا يك نظريه پرداز. عدالت به عنوان يك ايده مقدس و يك آرمان عالي و والاي انساني و اسلامي ارائه مي شود و اين ايده و آرمان را زنده و زنده نگه مي دارد ، اما اين ايده بايد در سطح زندگي مردم تحقق يابد يا در كتابهاي حوزه قضايي گنجانده شود. از ايده آل بودن تنزل مي كند و به نظريه اي تبديل مي شود كه استدلال دارد و راهي براي اثبات آن دارد.

دومين شكاف در اين بحثها اين است كه آنچه معلم براي عدالت ، با همه ارزش خود بيان مي كند ، فقط در حوزه متون مذهبي است. يعني عدالت را به عنوان داستاني ارائه مي دهد كه ما آن را شرع مي دانيم. اما آنچه ناگفته باقي مي ماند ، مباني عقلاني عدالت است. هنر متفكران بزرگ مانند شهيد مطهري تلاش براي اثبات اصول عقلاني بود.

البته امتياز حكيم نه تنها ادراكات اوست ، بلكه ادراكاتي است كه با درد او آميخته است و او دانشمندي دردناك بود ، اما آيا اين درك متني و مبتني بر درد از واقعيت هاي جامعه مي تواند راه حل هاي كافي در مورد مشكل توليد مثل به ما ارائه دهد. فقر؟ و تبعيض؟ آيا اين روايات به مسئله امروز ما اشاره دارد يا خير و در اينجا مسير متفكراني مانند شهيد مطهري توسط حكيمي تقسيم مي شود. بنابراين تجزيه و تحليل دوم اين است كه ما بايد ببينيم اين پخش ها چگونه بايد به نفع امروز ما باشد.

ريشه الحيات در اصلاح استاد حكيم است ، نه به عنوان يك تحقيق علمي. اين يك اقدام علمي است ، اما انگيزه ها انگيزه هاي اصلاح طلبانه هستند و امتياز اين شخصيت بزرگوار توجه به اين موضوع اصلاح در معناي ديني و اصلاح در موقعيت اجتماعي است. بنابراين كتابهاي او در مورد بيان درد و تحريك اين است كه كاري بايد انجام شود.

* سخنراني خارج از فقه امروز ، دوم سپتامبر 1400